Sejarah Kerajaan Sarawak Sebelum Kedatangan Brooke

BAB 1

Pengenalan

1.0       Pengenalan

Sejak membaca sumber bumiputera 36 tahun dahulu melihatkan ketegasan tentang kesejarahan negeri bernama Sarawak, Samarahan, Sadong, Kalaka, Saribas, Brunei, Kutei dan negeri-negeri lain sebelum 1400ES sentiasa menjadi persoalan sehingga saat ini.  Terdapat kekosongan dari segi masa dan ruang dalam pensejarahan negeri Sarawak kini. Kajian yang lebih teliti terhadap beberapa sumber primer peribumi di Arkipelago Melayu seperti Salasilah Raja-Raja Brunei dan karya Jawa, Nagarakertagama, telah membongkar beberapa toponim seperti Sarawak, Samarahan, Saribas, Kalaka dan Malanau yang kini merupakan pusat pentadbiran negeri itu.

            Sumber primer peribumi telah menyatakan bahawa toponim ini adalah negeri yang pernah menjadi jajahan takluk Majapahit selepas itu di bawah Brunei pula. Kajian ini pula memaparkan naratif ringkas seperti pendekatan yang terdapat dalam pensejarahan Asia Tenggara dan Semenanjung Malaysia. Akhirnya kajian ini mencadangkan negeri kerajaan awal yang diwarisi oleh negeri Sarawak sekarang sehingga dinobatkan ke dalam buku sejarah kurikulum sejarah Negara.

            Kajian yang dibuat, penulis dapat mengkaji sejak abad ke-7 sudah muncul beberapa negeri yang mungkin juga bersifat kota-pelabuhan di dalam apa yang kini menjadi warisan kepada Sarawak. Negeri-negeri ini pernah wujud dan penting lama sebelum menjadi takluk empayar Brunei dan Majapahit pada abad ke-14.

1.1       Pemilihan Tajuk

Membincangkan dan melihat dengan lebih terperinci dan jelas mengenai “Sejarah Kerajaan Sarawak sebelum kedatangan Brooke”. Mengkaji latar belakang sejarah 5 Kerajaan Kuno Sarawak yang pernah menjadi satu peradaban dan ketamadunan Bangsa Sarawak suatu waktu dahulu.

            Mengupas secara ilmiah Kerajaan-kerajaan kuno ini antaranya Kerajaan Negeri Santubong, Kerajaan Negeri Samarahan-Sadong, Kerajaan Negeri Kalaka, Kerajaan Negeri Saribas dan Kerajaan Negeri Malano

1.2       Permasalahan Kajian

Kajian ini ditulis disebabkan belum terdapat kajian yang mengkaji kajian ini secara lebih terpeinci dan jelas. Kajian ini juga sebagai rujukan untuk generasi yang akan datang supaya mengetahui akan kewujudan kerajaan yang terdahulu sebelum pemerintahan Brooke.

1.3       Tinjauan Kajian Lepas

Sebelum kajian khusus mengenai Kerajaan Sarawak Sebelum Brooke ini di jalankan oleh penulis, tiada usaha penulisan dalam bentuk ilmiah yang mengfokuskan kepada sejarah Sarawak sebelum pemerintahan Brooke kecuali beberapa buah penulisan buku, artikal dan jurnal antaranya yang di tulis oleh Prof. Madya Datu Hj. Sanib bin Hj. Said, Felo Kanan Kursi Nusantara, Institut Pengajian Asia Timur, Universiti Malaysia Sarawak, Kota Samarahan, Sarawak yang mengisahkan secara ringkas tentang Sejarah Sarawak sebelum pemerintahan Brooke. [1]

            Selain itu terdapat juga penulisan Sejarah Sarawak oleh Buyong bin Adil yang ada menekankan secara umum mengenai sejarah Sarawak. Penulisan beliau banyak menjadi rujukan utama dalam kajian yang berkaitan dengan sejarah Sarawak. Di dalam penulisan ilmiah, penulisan ini merupakan pertama kali di lakukan dan sebelum ini hanya penulisan mengenai sejarah awal yang terdapat di Sarawak sebelum pemerintahan Brooke. Di dalam penulisan beliau, skop penulisan sejarah yang ditulis oleh beliau sedikit sebanyak mempunyai hubung kait dengan kajian yang akan dijalankan. [2]

1.4       Objektif Kajian

Kajian ini merupakan usaha memperkenalkan sejarah awal yang terdapat di Sarawak sebelum pemerintahan Brooke dalam bentuk kajian yang ilmiah dan sistematik. Ia juga menjelaskan tentang sejarah lima kerajaan kuno yang terdapat di Sarawak sebelum pemerintahan Brooke. Akhir sekali kajian ini meneliti kesan peninggalan lima kerajaan kuno yang pernah ada di Sarawak.

1.5       Skop Dan Batasan Kajian

Skop kajian adalah menjurus kepada sejarah Kerajaan Kuno Sarawak sama seperti Kerajaan Lembah Bujang di Kedah, Kerajaan Melayu Melaka, Kerajaan Langkasuka dan banyak lagi sudah tentu nama-nama kerajaan kuno ini diketahui asal-usulnya namun untuk bab Kerajaan Kuno Sarawak juga mempunyai kerajaan yang telah wujud bukan hanya bermula ketika zaman pemerintahan Keluarga Brooke yang memerintah 100 tahun di bumi Sarawak yang dikenali sebagai Sarawak Kingdom.

            Namun hakikatnya ada 5 Kerajaan Kuno Sarawak yang pernah menjadi satu peradaban dan ketamadunan Bangsa Sarawak suatu waktu dahulu. Kerajaan-kerajaan kuno ini adalah Kerajaan Negeri Santubong, Kerajaan Negeri Samarahan-Sadong, Kerajaan Negeri Kalaka, Kerajaan Negeri Saribas dan Kerajaan Negeri Malano.

1.6       Metodologi Kajian

Kaedah penulisan dalam kajian ini terbahagi kepada dua iaitu berbentuk deskriptif dan naratif. Sementara itu, kaedah penyelidikan yang digunakan dalam menghasilkan latihan ilmiah ini menjurus kepada kualitatif. Kaedah kualitatif merupakan suatu kaedah yang memberatkan usaha untuk mencari dan memberikan keterangan, interprestasi, atau makna dalam sesuatu proses komunikasi. Kaedah ini juga lebih merupakan usaha untuk memberikan keterangan tentang sifat dan keadaan manusia dengan menggunakan pandangan umum tentang apa-apa sahaja tindakan sosial. Antara kaedah kajian kualitatif yang digunakan dalam kajian ini ialah kaedah kajian kes dan interpretatif, dan kajian pemerhatian penyertaan. [3]

            Kajian kes dan kajian interprestasi pula melibatkan pertanyaan intensif tentang peristiwa, pihak, atau unit sosial tertentu. Pendekatan ini cuba mencari tema atau cerita yang boleh membantu usaha menginterprestasikan atau memahami perihal yang hendak dirungkaikan. Sebagai contoh, penulis menemu ramah orang yang mempunyai pengetahuan ataupun pernah mengkaji peristiwa yang sama, cikgu sejarah dan penduduk kampung di sekitarnya untuk mendapatkan data yang boleh membantu kajian.

            Saya menggunakan kaedah-kaedah kajian yang berikut antaranya ialah saya mengumpul maklumat tentang kerajaan kuno yang terdapat di Sarawak dengan menemu bual ahli keluarga saya serta jiran-jiran saya dan individu yang mempunyai pengetahuan mengenai sejarah kerajaan kuno yang pernah terdapat di Sarawak. Selain itu, saya telah pergi ke perpustakaan dan membuat beberapa penyelidikan mengenai kajian yang akan saya jalankan, saya juga telah meminjam beberapa buah buku yang berkaitan dengan sejarah awal kerajaan sarawak.

           

            Saya juga menjalankan permerhatian dijalankan di kawasan tempat tinggal saya sendiri iaitu di Kampung Gedong, Kampung Gumpey yang mana berhampiran dengan kampung saya. Ia berkaitan dengan salah satu kawasan kerajaan kuno Sarawak pada satu ketika dahulu. Saya juga mendapat maklumat daripada pengajaran guru sejarah dan penerangan guru penilai. Akhir sekali saya menggunakan kaedah penyelidikan dan penyelidikan dijalankan melalui pembacaan maklumat di internet. Melayari internet dan mencari maklumat di laman web dapat memberikkan sedikit gambaran yang perlu dinilai semula oleh pembaca dan seterusnya melawat tempat kajian. Iaitu di kawasan tempat tinggal saya sendiri dan kawan lain yang berhampiran dengan tempat tinggal saya.

1.7       Signifikan Kajian

Setelah menghasilkan satu tajuk penulisan mengenai lima kerajaan kuno di Sarawak sebelum pemerintahan Brooke dan hasil daripada kajian ini dapat memberikan satu gambaran dan maklumat kepada umum mengenai sejarah kerajaan yang terdahulu sebelum Brooke. Ini menambahkan pengetahuan sedia ada dan menjadi rujukan untuk generasi yang akan datang serta diharap mampu meningkatkan lagi semangat cinta akan tanah air dalam kalangan generasi muda masa kini apabila mengetahui mengenai asal usul negeri yang pernah dipimpin oleh pemimpin terdahulu.

BAB 2

Asal Usul Kerajaan Kuno Sarawak

2.0       Pengenalan

The Lost Kingdom Of Sarawak atau Kerajaan Kuno Sarawak Yang Hilang. Inilah kajian yang akan menjadi ruang informasi sejarah untuk kita sebagai Bangsa Sarawak mengetahuinya. Mungkin ada manfaatnya jika perbincangan mengenai sejarah awal negara-bangsa. Pendekatan seperti ini difikirkan sesuai bukan sahaja untuk sejarah awal Sarawak tetapi untuk sejarah nasional secara umumnya yang menjadi matlamat perbincangan ini.  Suatu konsep asas sejarah yang mantap ialah masa dan ruang di mana perubahan masa sering menyebabkan perubahan ruang. Sejarawan telah menggunakan konsep masa dengan mencipta periodisasi seperti dalam maksud “zaman”; manakala konsep ruang pula sejarawan menamakan wilayah dengan nama dan gelaran sama ada oleh penduduk bumiputera atau orang luar. Dalam konteks masa sebelum 1400ES belum ada ruang dengan nama negara-bangsa Malaysia seperti yang kita fahami sekarang yang dibentuk dalam acuan negara-bangsa Barat.[4] Oleh yang demikian mungkin kurang manfaatnya dan kurang pemahaman yang boleh diperolehi jika pendekatan seperti ini tidak diberi perhatian sewajarnya.

            Kerajaan Lembah Bujang di Kedah, Kerajaan Melayu Melaka, Kerajaan Langkasuka dan banyak lagi sudah tentu nama-nama kerajaan kuno ini diketahui asal-usulnya namun untuk bab Kerajaan Kuno Sarawak sudah tentu ramai yang terpinga-pinga. Pernah adakah kerajaan ini wujud di bumi Sarawak? Jawapannya YA cuma sayangnya ianya tidak pernah diwar-warkan kepada umum dan yang lebih mendukacitakan apa yang kita ketahui sekarang seperti Sarawak hanya bermula ketika zaman pemerintahan Keluarga Brooke yang memerintah 100 tahun di bumi Sarawak yang dikenali sebagai Sarawak Kingdom. Namun hakikatnya ada 5 Kerajaan Kuno Sarawak yang pernah menjadi satu peradaban dan ketamadunan Bangsa Sarawak suatu waktu dahulu. Kerajaan-kerajaan kuno ini adalah Kerajaan Negeri Santubong, Kerajaan Negeri Samarahan-Sadong, Kerajaan Negeri Kalaka, Kerajaan Negeri Saribas dan Kerajaan Negeri Malano.

2.1       Kerajaan Negeri Santubong

Kerajaan Negeri Santubong sebenarnya wujud pada kurun ke 10 hinggalah kurun ke 13. Di ketika itu ianya dibawah kekuasaan kerajaan Srivijaya dan setelah kemerosotannya ianya jatuh dibawah kekuasaan kerajaan Majapahit. Lokasi kerajaan kuno ini adalah di muara Sungai Sarawak yang mana lokasi strategik ini yang menghadap Laut China Selatan telah menjadikan ianya sebuah bandar pelabuhan entreport terpenting di nusantara pada waktu itu. Penghijrahan masyarakat Melayu dari Sumatera ke kawasan Santubong telah membenarkan seorang putera raja yang telah diusir oleh nendanya iaitu Raden Merpati Dipati Jipang mengasaskan kerajaan kuno ini. Diriwayatkan bahawa Raden Merpati Dipati Jipang telah terdampar di sebuah tanjung di persisiran muara Sungai Sarawak kerana isterinya hendak bersalin. Dengan pertolongan daripada daripada Datuk Kuli atau Datuk Kuali, rombongan Raden Merpati Dipati Jipang telah mendapat perlindungan di kawasan yang dikenali sebagai Pasir Kuning. Seerusnya disebabkan baiknya tingkah laku Raden Merpati Dipati Jipang maka kehadirannya amat disenangi oleh penduduk tempatan dan akhirnya beliau diangkat menjadi ketua di Pasir Kuning iaitu nama lama kepada Santubong suatu waktu dahulu. [5] Dengan berkembangnya pengaruh Datu Merpati ini maka berkembanglah juga Kerajaan Santubong menjadi antara pelabuhan terpenting dan gah namanya sehingga saudagar-saudagar dari Negara Tembok China juga singgah ke Santubong untuk berniaga.

            Jika dilihat kepada konteks peradaban, sememangnya Santubong merupakan sebuah kerajaan lama suatu waktu dahulu. Rajah James Brooke selepas sahaja bergelar Rajah Sarawak telah membuat eksplorasi artifak di sini. Tanda-tanda tentang pentingnya kawasan Santubong sebenar dicetuskan oleh penemuan Nandi dan Yoni oleh James Brooke tidak lama setelah menjadi “raja” Sarawak, sebelum berlakunya pemberontakan pelombong Cina pada tahun 1857.[6] Selain daripada jumpaan batu besar ini James Brooke juga mengumpulkan artifak-artifak emas. Penemuan artifak yang diperbuat dari emas ini menunjukkan bahawa kawasan ini menarik perhatian orang asing, khususnya orang dari India pada peringkat awal. Mungkin oleh kerana adanya emas, bukan saja di lembah Sungai Sarawak tetapi juga di bahagian barat-daya Borneo, kawasan yang terbanyak mengandungi emas daripada tempat-tempat lain di kepulauan Melayu, telah dikaitkan dengan nama-tempat Survanabhumi (Bumi Emas) oleh orang India dan juga sebagai Iabadiou oleh Ptolemy pada c.150ES. [7] (Sila rujuk gambar dalam lampiran 1)

            Penemuan awal ini telah memberi perangsang kepada Muzium Sarawak untuk melakukan kajian arkeologi. Pada tahun 1949, di bawah pimpinan Tom Harrisson, telah berhasil mengumpulkan ribuan pecahan tembikar China di Santubong. [8] Hasil dari kajian yang dilakukan ke atas tembikar ini serta artifak-artifak keagamaan Hindu mereka berpendapat bahawa Santubong sebagai penempatan sudah wujud sejak abad ke 7 lagi dan terus kekal hingga abad ke-10 atau abad ke-14. Di samping itu adanya tahi besi (iron-slag yang dianggarkan sebanyak 40,000 tan menguatkan pendapat bahawa kawasan Santubong ini merupakan kota-pelabuhan yang besar dan penting. Setelah dikaji oleh kedua orang pakar ini mereka berpendapat bahawa industri ini wujud di antara tahun 900ES hingga 1350ES. Bagaimanapun mengikut O.W. Wolters, seorang sejarawan Asia Tenggara tua, China mungkin telah mengetahui tahi besi ini sejak abad ke 3 lagi dengan mentafsirkan bahawa pulau Tan-lan yang disebut dalam laporan China itu terletak di barat-daya Sarawak. Jika tafsiran sejarawan terkenal ini betul mungkin Tan-lan yang menghasilkan besi ini ialah Pulau Talang-Talang tetapi ahli arkeologi, mahupun Muzium Sarawak tidak pernah mengaitkan pulau ini dengan penemuan tahi besi di kawasan Santubong walaupun pulau ini tidaklah begitu jauh dari tempat tersebut.

            Selepas itu terdapat pula pusat petempatan lain di sekitar Santubong seperti Bongkissam. Bagaimanapun dinyatakan bahawa kawasan ini juga dikuasai oleh Santubong yang menjadi sebuah negeri pada waktu itu. Dari kajian yang dilakukan ke atas ribuan serpihan tembikar China negeri Santubong ini terus wujud hingga ke abad ke 14. Pendapat ini dikuatkan lagi dengan tulisan China Nan-hai-chih yang menyenaraikan kerajaan-kerajaan tua di Borneo pada tahun 1304. Pada masa ini Brunei yang ditulis oleh China sebagai Tung-yang Fo ini jelas sekali menguasai keseluruhan utara Borneo. Melalui teks sejarah lama Jawa iaitu Negarakartagama yang ditulis pada tahun 1365 menunjukkan bahawa Brunei (Bo-ni) telah dikuasai pula oleh Majapahit. Permulaan perluasan Majapahit ini dipercayai berlaku pada tahun 1350 dan ini menyebabkan perdagangan dengan China di Santubong terhenti seperti yang terbukti dengan tembikar-tembikar yang dijumpai tidak menunjukkan tembikar Ming. Santubong sebagai nama kerajaan juga turut hilang dan digantikan oleh nama baru, iaitu Sawaku (Sarawak) di dalam Negarakartagama. Kehadiran Majapahit mungkin telah menyebabkan perpindahan penduduk Kerajaan Santubong ini ke kawasan-kawasan lain seperti Sadong dan Gedong.

2.2       Kerajaan Negeri Samarahan-Sadong

Ketiadaan peninggalan sejarah Kerajaan Santubong selepas kurun ke-14 membuktikan bahawa kerajaan negeri Santubong telah hilang pada waktu itu. Pelbagai pendapat telah diutarakan mengenai kehilangan Kerajaan Negeri Santubong ini. Mungkin pendapat yang mengatakan bahawa telah berlaku peperangan tempatan diantara Puteri Santubong dan Puteri Sejinjang telah memainkan peranan utama sehingga mendesak Datu Merpati Jepang untuk melarikan diri ke kawasan pedalaman Sarawak. Sejarah ini dapat dipastikan dengan wujudnya sebuah tugu di Kampung Mawang Taup, Samarahan yang dinamakan dengan Batu Datu Merpati. Datu Merpati diceritakan telah membina kesinambungan peradapan Kerajaan negeri Santubong di Samarahan pada waktu itu. Disinilah bermulanya perpindahan masyarakat dari kerajaan negeri Santubong ke daerah-daerah seperti Gedong dan Sadong selain daripada daerah Lidah Tanah. [9]

            Adanya penemuan tembikar China abad ke 14 dan 15 di dua buah tempat di lembah Sungai Sadong menunjukkan terdapatnya kesinambungan dengan sejarah Kerajaan Negeri Santubong yang wujud di kawasan pendalaman. Di Gedong yang terletak 40 batu dari Santubong telah dijumpai 79,754 pecahan tembikar dan beratus-ratus artifak lain seperti manik, duit siling dan emas.[10] Berdasarkan terdapatnya pecahan tembikar dan benda-benda lain dengan begitu besar berkemungkinan Gedong ini merupakan antara daerah yang memainkan peranan yang agak besar di dalam urusan perniagaan di daerah pedalaman Sarawak. Penemuan beberapa artifak sejarah di Bukit Sandong iaitu 15 batu ke pendalaman Gedong telah menguatkan lagi andaian bahawa telah wujud satu peradaban besar di bahagian Samarahan. Di Bukit Sandong telah dijumpai 30,000 serpihan tembikar yang mempunyai asal dan ketuaan seperti yang terdapat di Santubong dan Gedong. Ketulan emas yang dijumpai oleh orang awam di kawasan Kampung Gumpey pada tahun 2008 juga adalah satu lagi bukti Samarahan merupakan satu kawasan yang penting di zaman dahulu kala. (Sila rujuk lampiran 1)

            Jika dilihat dari konteks Samarahan sebagai sebuah negeri di bawah jajahan kekuasaan Kesultanan Brunei yang memerintah lebih kurang 500 tahun keatas Sarawak, ianya bermula sejak daripada sultan pertama Kesultanan Brunei lagi iaitu Awang Alak Betatar. Awang Alak Betatar yang memeluk Islam dengan nama Sultan Muhamad dikatakan telah menerima ufti saban tahun daripada kerajaan negeri Samarahan. Di bawah pemerintahan Kesultanan Brunei, Samarahan menjadi sebuah jajahan yang penting. Menurut orang sumber yang telah saya temui, beliau mengatakan bahawa pada masa dahulu Lembah Sungai Sadong merupakan sebuah kawasan tanah subur yang sesuai untuk pertanian khususnya penanaman padi. Gedong yang terletak hampir di pertengahan sungai telah menjadi sebuah pusat pentadbiran dengan menjadikan Gedung sebagai satu pusat pengumpulkan hasil dan barangan yang melalui Sungai Sadong. Mungkin disini timbulnya nama Gedung pada waktu itu. [11]

            Bertitik tolak betapa pentingnya Samarahan kepada kesultanan Brunei pada masa itu, maka ramai masyarakat Melayu Brunei yang telah berpindah ke kerajaan negeri Samarahan termasuklah golongan bangsawan Brunei yang antaranya Pengiran Kasuma Yuda Pengiran Sharifuddin yang mangkat pada tahun 1832. Pengiran Kasuma Yuda adalah ayahanda kepada Pengiran Indera Mahkota Muhamad Salleh iaitu wakil Sultan Brunei yang telah membuka Kuching suatu waktu dahulu. Jejak warisan keturunan golongan bangsawan ini dapat dibuktikan apabila terdapatnya sebuah Makam Pengiran Anak Sabtu di Muara Tuang, Samarahan yang masih kekal hingga ke hari ini. Antara bukti lain yang mengaitkan kekuasaan dan kewujudan sebuah kerajaan negeri bergelar Kerajaan Negeri Samarahan dinyatakan di dalam sebuah manuskrip kuno Brunei yang dituliskan di dalam huruf Jawi di dalam bahasa melayu Brunei yang berjudul Alamat Zaman Ketakhtaan Negeri Baruni:

“ …… Dan pada masa itu Melaka di atas Kerajaan Negeri Juhur, Awang Alah Betatar beristeri ke Juhur lalu digalar Awang Alak Betatar. Adapun Seri Sultan Muhamad dan saudaranya patih berbai jadi Bendahara Seri Maharaja permaisuri digalar dan pengiringnya yang lain itu digalar Damang/Temenggung Da Patih Damong. Bermacam-macam nama pengawa dianugerahi oleh baginda di Johor. Empat menteri dan askar dengan beberapa dayang-dayangnya dianugerahi nobat nagaragenta alamat serta sakalian alat-alat kerajaan yang berbagai-berbagai dan dianugerahi…buah nagari iaitu Kalaka dan Saribas dan Rajang dan Sadong dan Samarahan dan Sarawak karana di pulau…Johor pun memarintah juga ialah….”

            Daripada laporan seorang pengkaji sejarah yang membuat pengkajian tentang artifak-artifak sejarah di Bahagian Samarahan khususnya di Lembah Sungai Sadong iaitu Lucas Chin pula membuat satu kesimpulan iaitu apa yang ditemui di Gedong dan Bukit Sandung telah menyatakan bahawa terdapat satu peradaban yang bertindak sebagai pelabuhan di kawasan pedalaman suatu masa dahulu. [12]

2.3       Kerajaan Negeri Kalaka

Jika Kerajaan Negeri Santubong dan Kerajaan Samarahan-Sadong mempunyai pertalian yang kuat diantara satu sama lain namun ianya tidak kepada satu lagi kerajaan kuno yang hilang iaitu Kerajaan Negeri Kalaka. Tetapi Kalaka mempunyai hubungkait secara langsung dengan sejarah Datuk Godam dan Pengiran Temenggung Abdul Kadir. Kedua-duanya bukanlah pemerintah untuk Kalaka pada waktu itu tetapi Kerajaan Negeri Saribas yang berpusat di Tandang Sari adalah jiran kepada Kalaka. Ini dapat dibuktikan di dalam Syair Tarsilah Cetera Dato’ Godam dan Temenggung Kadir Negeri Saribas yang dikatakan sebagai sebuah naskah agung yang mempunyai episod di dalam pensyairannya. Syair Tarsilah Negeri Saribas; “Terhenti dulu kisah itu ..Tersebutlah pula habar suatu..Di Negeri Kalaka habarnya tentu .Dayang Hubu’ Dayangnya Ruku…..”. Inilah bait-bait syair yang mengaitkan bahawa suatu waktu dulu Kerajaan Negeri Kalaka diperintah oleh 2 orang puteri bersaudara yang bernama Dayang Hubu dan Dayang Ruku. [13]

            Di dalam konteks sejarah lama Sarawak yang kebanyakkan kerajaan lamanya adalah dibawah pengaruh Kerajaan Srivijaya dan Kerajaan Majapahit, nama Kalaka juga dinyatakan di dalam sebuah manuskrip lama berjudul Negarakartagama yang dikarang pada tahun 1365 ada mencatatkan bahawa “Kalka” adalah salah satu daripada kerajaan yang menjadi jajahan empayar besar Majapahit.[14] Selepas kemerosotan empayar Majapahit, Kalaka dikatakan di bawah kekuasaan Kesultanan Melayu Johor dan diserahkan kepada Brunei sebagai satu hadiah kepada rajanya yang pertama iaitu Awang Alak Bertatar yang mengahwini kerabat diraja Johor. Ini dapat dibuktikan melalui sebuah manuskrip bertulisan Jawi Melayu Brunei berjudul Alamat Zaman Ketahtaan Nagari Baruni.

” Maka Awang Alak Batatar dangan Patih Barbai asal raja datang ghaib …. Pengawa jadi Pangiran ialah yang sangat gagah barani pada zamannya itu. Dan pada masa Ratu Malaka di atas karajaan Nagari Juhur, Awang Alak Batatar baristeri ka Juhur ialah digalarkan Awang Alak Batatar ada Seri Sultan Muhamad dan saudaranya Patih Barbai jadi Bendahara Seri Maharaja Permaisuara digalar dan pengiringnya yang lain itu digalar jadi Panggawa dan dianugerahi oleh Baginda di Juhur empat menteri yang basar2 dan babarapa pagawai dan ngaskar dangan babarapa dayang2nya dianugerahi nobat nagara ganta alamat sarta sakalian alat-alat karajaan yang barbagai-bagai. Dan dianugerahi nagari iaitu Kalaka dan Saribas dan Rajang dan Sabangan dan Samarahan dan Sarawak karana di pulau, Juhur pun mamarintah juga. Dianugerahkan sakali kapada anak baginda manjadi milik sapanjang-panjang rantau itu di bawah parintah Sultan Barunai damikianlah riwayatnya pada zaman dahulukala.”

Rajah 1

            Untuk konteks bukti peradaban moden seperti penyelidikan atas artifak-artifak sejarah pula, banyak penyelidikan ke atas artifak sejarah yang ditemui menuju ke arah Kalaka sebagai sebuah negeri. Lembah Sungai Kalaka yang tidak jauh dari Lembah Sungai Sadong iaitu sekitar 10 batu ke sebelah timur Santubong telah ditemui 9,469 serpihan tembikar China termasuk jenis Sawankhalok dan “blue and white ware”. Dari pengkajian yang dijalankan oleh Lucas Chin menunjukkan bahawa tembikar ini adalah tembikar abad ke 16 dan ke 17. [15] Terdapat juga penemuan artifak bersejarah di Tebing Tinggi yang mana di kawasan ini telah ditemui 41,762 serpihan tembikar yang seusia dan setua artifak yang ditemui di Nanga Kalaka. Dengan penemuan ini sudah cukup membukti bahawa Kalaka juga adalah antara kawasan yang penting di suatu waktu dahulu sehingga saudagar dari Tanah Besar China turut datang berniaga. [16]

2.4       Kerajaan Negeri Saribas

Kerajaan Negeri Saribas sebenarnya berkongsi muara Batang Saribas dengan ibu kota Kerajaan Negeri Kalaka yang diperintah oleh 2 orang ratu bersaudara iaitu Dayang Hubu dan Dayang Ruku. Kerajaan Negeri Saribas jajahan takluknya adalah lebih besar daripada Kerajaan Negeri Kalaka iaitu ianya mencakupi pertemuan Batang Saribas dengan Sungai Rimbas di sebelahnya. Pusat ibu kota Kerajaan Negeri Saribas adalah Tandang Sari atau pada masa sekarang digelar Pusa. Di dalam manuskrip lama dinyatakan bahawa Kerajaan Negeri Saribas ini wujud sekitar abad ke-17 lagi. Kerajaan Negeri Saribas ini dinyatakan bahawa ianya diperintah oleh seorang pembesar Kesultanan Brunei iaitu Pengiran Temenggong Datu Abdul Kadir. Dikatakan Pengiran Temenggung ini telah membawa diri daripada Brunei memandangkan anak tunggalnya Dang Chi’ atau Dayang Esah telah diambil oleh Sultan Brunei untuk menjadi isteri yang ke-3. Sewaktu beliau menjadi pemerintah Saribas beliau telah bertemu dengan seorang putera dari Pagaruyung, Minangkabau iaitu Dato Gudam atau Raja Umar yang menyamar sebagai saudagar penjual kain. [17]

            Dato Gudam merupakan putera kepada Bendahara Harun, pembesar di Pagaruyung. Ketibaannya ke Saribas adalah kerana membawa hati yang kecewa setelah ditidakkan hak untuk menggantikan ayahandanya kerana dikatakan bukan bangsa Minang sejati kerana ibunya adalah berketurunan Belanda. Setelah mengenali Pengiran Temenggong, beliau telah bersetuju untuk membantu Pengiran Temenggong mengambil anaknya semula daripada menjadi isteri ketiga kepada Sultan Brunei pada masa itu. Sopan santun dan kepintaran Dato Godam telah memikat hati Sultan Brunei sehingga beliau menjadi orang penting di Brunei dan dikahwinkah oleh Sultan Brunei dengan Dayang Esah atas permintaan Dato Godam sendiri. Sebelum beliau berangkat pulang ke Pagaruyung atas permintaan ayahandanya, Sultan Brunei telah meminta beliau meninggalkan salah seorang anaknya di Brunei maka ditinggalkannya Datu Mantri anak keduanya dan disinilah permulaannya asal-keturunan. “Awang Damit-damit” iaitu asal keturunan Awang dan Dayang di dalam masyarakat Melayu Sarawak.

            Kepulangan Dato Godam yang singgah sebentar di Saribas telah memberi perkhabaran gembira kepada Pengiran Dato Temenggung Abdul Kadir yang akhirnya mangkat dan Dato Godam menjadi pengganti pemerintah kepada Kerajaan Negeri Saribas. Anak sulungnya Dato Uban pula telah menggantikan beliau dengan mewarisi nama Abang dan Dayang di dalam salsilah keturunannya. Dan disinilah bermulanya asal-keturunan Melayu Sarawak yang menggunapakai nama Abang dan Dayang. Di dalam Kerajaan Negeri Saribas inilah gelaran jawatan seperti Datu Patinggi, Datu Bandar, Aulaksamana, Datu Imam dan Datu Hakim bermula iaitu mengikut acuan jawatan dan gelaran bagi Kesultanan Brunei pada zaman itu. Dan kerana itulah banyak jawatan gelaran di dalam pemimpin masyarakat Melayu Sarawak masih lagi menggunakan Datu Patinggi, Datu Bandar sehinggalah sekarang. Kewujudan Dato Gudam ini dapat disahihkan dalam beberapa segi seperti wujudnya sebuah makam lama di Pusa yang masih menjadi tanda sejarah untuk Kerajaan Negeri Saribas. Makam Dato Gudam adalah hanya selang beberapa meter daripada Makam Pengiran Temenggung Abdul Kadir dan juga Dayang Esah. [18]

            Keberadaan Kerajaan Negeri Saribas ini juga dicatatkan di dalam jurnal pengembaraan James Brooke yang mana di dalam jurnalnya ada mengatakan beliau telah singgah di sebuah negeri di dalam kawasan Sungai Saribas yang mempunyai banyak persamaan dengan jawatan pembesar di Brunei dan beliau berkesempatan berkenalan dengan seorang Aulaksamana Saribas yang berusia 90 tahun.

2.5       Kerajaan Negeri Malano

Untuk Kerajaan Negeri Malano ianya tiada kaitan langsung dengan mana-mana kerajaan negeri yang dimaksudkan. Politi kerajaan yang hilang ini terletak di Kuala Sungai Rejang, iaitu sungai selepas Sungai Kalaka. Jika dilihat kepada kewujudan nama Melanau itu sendiri mengikut sejarahnya adalah diberikan oleh Sultan Brunei keatas satu masyarakat yang menggelar diri mereka Likao iaitu masyarakat yang tinggal di persisiran Sungai Rejang. Kewujudan politi kerajaan ini dikatakan telah wujud sejak kurun Ke-13 lagi. Berkemungkinan besar Tugau iaitu seorang raja yang penuh dengan kesaktian itu adalah raja pemerintah kepada Kerajaan Negeri Melano ini yang pertama.

Rajah 2          

Ini dapat disahihkan di dalam manuskrip sejarah kerajaan Brunei yang menyatakan bahawa di awal pemerintahan raja pertama Kerajaan Bo-ni iaitu sewaktu kemerosotan pengaruh kerajaan Majapahit ke atas wilayah di Borneo sewaktu pemerintahan Sultan Muhammad Shah iaitu sultan yang pertama Kerajaan Kesultanan Melayu Brunei, wilayah Tutong yang ketika itu dibawah pentadbiran pembesar kerajaan Melanau iaitu Mawanga telah diserang oleh orang-orang kanan Sultan iaitu Awang Semaun, Awang Jeramabak dan Pateh Damang Sari. Pertempuran untuk perluasan kuasa Kerajaan Brunei ini telah juga sampai sehingga ke Igan iaitu satu lagi jajahan Kerajaan Melano dibawah Basiung iaitu ipar kepada Raja Tugau. Walau bagaimanapun, Basiung dan Raja Tugau yang mendapat bantuan daripada Kerajaan Sambas dan juga jajahannya yang lain tidak dapat menandingi jumlah tentera pimpinan Awang Semaun ini ditambahlagi kerajaan Brunei telah mendapat sokongan daripada masyarakat Iban Sarawak yang mengambil peluang untuk menjalankan tradisi ngayau kepada masyarakat Melanau pada waktu itu. Setelah kekalahan di dalam pentempuran itu maka banyak wilayah Kerajaan Melano telah jatuh kepada kerajaan Kesultanan Brunei selepas itu. [19]

            Satu lagi manuskrip kuno yang membenarkan bahawa ada satu kerajaan wujud satu ketika dahulu adalah ianya tertulis di manuskrip sejarah kuno Nagarakertagama yang ditulis pada tahun 1365. Di dalam manuskrip ini menyatakan ketika zaman kerajaan Majapahit mencapai puncak kegemilangannya iaitu sewaktu Hayam Wuruk memerintah ada menyebut Malano dan Brunei sebagai sebahagian daripada pembayar ufti kepada kerajaan Majapahit tersebut. Jika Malano membayar ufti bermakna Malano bukanlah satu jajahan kecil sebaliknya sebagai sebuah kerajaan besar yang mencakupi beberapa jajahan kecil yang lain. [20]

            Jika dilihat daripada konteks jurnal-jurnal pengembaraan kuno sememangnya banyak tercatat bahawa Malano adalah sebuah peradapan suatu ketika dahulu. Catalan Atlas yang diwartakan pada tahun 1375 ada menunjukkan peta Kerajaan Malano di dalamnya malah ianya disahihkan di dalam peta orang Portugis yang menyatakan bahawa wujud sebuah politi bernama Malao di dalam peta pengembaraan mereka. Manakala di Florence, Italy sebuah peta lama bertarikh 1595 ada mencatatkan bahawa kawasan persisiran barat Sarawak yang kini dikenali sebagai daerah Oya, Balingian dan Daerah Mukah juga ditandakan sebagai Malano. Malah ada rekod di dalam jurnal pengembaraan Negara Tembok Besar China iaitu Nan-hai-chih ada menyebut Achen atau Igan sebagai sebuah peradapan suatu ketika dahulu dan membuktikan bahawa saudagar-saudagar China juga pernah berkunjung ke Kerajaan Negeri Malano untuk berurus niaga.

Bab 3

Kesan Lima kerajaan Kuno di Sarawak

3.1       Sosial

Selepas saya membuat pembacaan dan penelitian terhadap kajian dan penyelidikan yang telah saya jalankan terhadap kerajaan kuno yang terdapat di Sarawak, saya mendapati beberapa kesan yang nampak telah ditinggalkan oleh kerajaan kuno tersebut kepada kewujudan penempatan yang ada sekarang ini. Antaranya ialah daripada aspek sosial ialah telah wujudnya sistem pendidikan awal diperkenalkan oleh pemerintah ke atas kawasan yang dijajah tetapi terhad kepada kawasan tertentu sahaja. Pendidikan ini bertujuan menyediakan golongan pemerintah sahaja.

            Mereka yang mendapat pendidikan peluang masa hadapan yang lebih cerah dalam bidang pemerintahan yang mempunyai kemahiran dan ilmu yang tinggi akan diangkat sebagai pemerintah. Sesetengah golongan rakyat tempatan pula terpengaruh dengan fikiran, budaya dan sikap lama sehingga masih mempercayai kepercayaan karut pada ketika itu. Kepincangan dalam sistem pendidikan ini telah memaksa kerajaan peribumi memperbaikinya secara berperingkat-peringkat selama beberapa tahun. Pekembangan pesat ekonomi berasaskan perdagangan telah menyebabkan perkembangan hubungan antara sesuatu kawansan ke kawasan yang lain bagi memenuhi keperluan permintaan barangan yang diperlukan. Kedudukan sosial pula telah mengubah komposisi kaum di kawasan yang terdapat di Sarawak sehingga mewujudkan jurang yang ketara dengan penduduk peribumi akibat perbezaan agama, bahasa, budaya, dan adat.

3.2       Ekonomi

Kewujudan kerajaan kuno yang terdapat di Sarawak telah merubah keadaan ekonomi kawasan yang dijajah. Di sesetengah tempat kegiatan pertanian, penternakan dan nelayan telah dijalankan secara tradisional  bagi memenuhi keperluan di sesetengah kawasan di sekitar kawasan yang berhampiran. Bentuk ekonomi masyarakat yang pada dulunya bersifat sara diri telah berubah kepada sektor berorientasikan perdagangan dan mula untuk berjual di antara kawasan yang berhampiran. Masyarakat tempatan tinggal kebanyakkan tinggal dikawasan berhampiran sungai bagi memudahkankan urusan seharian mereka untuk pengangkutan dan ekonomi seperti nelayan.

            Kebanyakkan ekonomi tradisional penduduk peribumi yang bergantung kepada kawasan sungai sebagai alat pengangkutan telah terpinggir dengan pembinaan jalan raya dan kereta api pada ketika itu. Kebanyakkan kawasan di kerajaan Sarawak kuno juga adalah merupakan salah satu  tradisi negara-negara Asia Tenggara yang berpusat di muara sungai juga turut terpinggir akibat pertumbuhan bandar baru yang kemudiannya menjadi nadi penggerak kepada pembangunan ekonomi penjajah luar yang tertarik dengan sumber yang ada pada ketika itu.

            Wujud dua jenis ekonomi, ekonomi moden yang berorientasikan perdagangan dan ekonomi tradisional yang dijalankan untuk tujuan sara diri. Ekonomi moden dikuasai oleh golongan tertentu iaitu mereka yang mempunyai lebihan bahan untuk diperdagangkan manakala penduduk tempatan menjalankan ekonomi sara diri. Perkembangan ekonomi berdasarkan sistem mata wang telah menyebabkan wujud jurang perbezaan antara sistem ekonomi tersebut.

3.3       Politik

Pada mulanya segala aspek pemerintahan dan pentadbiran yang dahulunya diterajui oleh orang tempatan dengan memerintah kawasan mereka sendiri dan berkembang ke kawasan di sekitar mereka. Kewujudan pentakbiran pada kerajaan Sarawak kuno sedikit sebanyak memberikan kesan terhadap tampuk kepimpinan yang seterusnya memimpin kawasan tersebut sehinggalah kedatangan orang luar dan kepimpinan telah diambil oleh penasihat dan pentadbir orang luar. Perubahan dalam bidang pemerintahan oleh pentadbir Barat selari dengan pengenalan sistem perundangan Barat sesuai dengan anggapan mereka bahawa sistem pentadbiran masyarakat peribumi adalah ketinggalan zaman dan tidak sesuai dipraktikkan lagi.

            Ini dapat dilihat apabila banyak negara Asia Tenggara diperintah melalui secara lansung oleh pihak penjajah melalui sistem birokrasi yang dimonopoli oleh orang Barat. Bagi meningkatkan soal-soal agama dan adat istiadat, pemimpin tempatan dilantik semata-mata bertujuan bahawa, penjajah Barat masih lagi memerlukan dan menghargai kepimpinan mereka. Wujud persaingan antara kuasa-kuasa Barat dalam usaha mereka mendapatkan kawasan tanah jajahan baru lantas persaingan ini dapat diselesaikan dengan menetapkan kawasan pengaruh masing-masing supaya tidak tercetus peperangan di Asia Tenggara.

Bab 4

Rumusan

Inilah sekelumit ruang penulisan The Lost Kingdom Of Sarawak – Untold History ataupun kerajaan di Sarawak sebelum Brook yang mana ianya mempunyai bukti-bukti kukuh samada daripada penemuan tembikar atau barangan purba di kawasan sekitarnya serta beberapa dokumen sejarah lama yang membenarkan bahawa sarawak mempunyai 5 kerajaan kuno yang tidak didendangkan untuk pengetahuan sejarah anak bangsa Sarawak sekalian. Sesungguhnya inilah sejarah asal kita yang seharusnya dilupakan kerana disinilah bermula peradaban untuk bangsa Sarawak sekalian.

            Sejak abad ke-7 sudah muncul beberapa negeri-negeri kota-pelabuhan di dalam apa yang dicadangkan sebagai kawasan kebudayaan Sarawak. Negeri-negeri ini terus wujud dan penting walaupun pernah dijajah oleh Brunei dan Majapahit.  Penjajahan Brunei yang begitu lama tidak boleh dinafikan tetapi pengaruh Brunei itu tidak merobah kesemua aspek kehidupan dan tidak juga menjadi sebahagian daripada kebudayaan Brunei.  Negeri ini tetap menjadi politi yang tersendiri dan mempunyai aspirasi tersendiri walaupun memancarkan ketamadunan Melayu dalam keupayaan mendirikan negeri dan mentadbir negeri mengikut panduan kitab-kitab Melayu utama seperti Tajul al-Muluk dan Taj al-Salatin sehigga memungkinkan wujudnya the Malay Mediterranean.

---

[1] Penulis telah cuba mengetengahkan penulisan seperti ini, lihat Sanib Said, 1993, "Early Port-Cities of Sarawak: Formation of Sarawak's Polity", Borneo Research Council Conference, Kuching, Sarawak; "The History of Sarawak: Where Do We Begin?, Sarawak Museum Journal, 1999, hal.211-255; 2006,

[2] Penulis Buyong bin Adil yang telah menggunakan konsep sejarah awal yang diperkenalkannya di dalam penulisannya yang bertajuk Sejarah Sarawak. sekadar sebagai rekod untuk sumber rujukan. Buyong Adil (Haji). 1981. Sejarah Sarawak. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

[3] Aini Hassan. 2007. Kualitatif Atau Kuantitatif ?: Memahami Andaian Asas Yang Mendasari Penyelidikan Pendidikan. Masalah Pendidikan. 30 (1). Halaman 7-16.

[4] Sejarawan mengaitkan konsep ini dengan sejarah nasionalisme di Eropah, contohnya lihat Hans Kohn, Craig J. Calhoun, The idea of nationalism: a study in its origins and background Edition 60, reprint,Transaction Publishers, 2005;  Natiodari perkataan Latin bererti "that which has been born", lahir berdarah sesuatu race dan sememangnya diterjemahkan sebagai “bangsa” seperti konsep “negara-bangsa”, negara adalah “ruang” dan bangsa adalah “penduduk sedarah”. 

[5] Mohammad Tahir bin Abdul Ghani, Haji, Hikayat Datuk Merpati, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur, 1989.

[6] Temu bual bersama orang kampung iaitu Encik Abu Sufian. Beliau merupakan seorang guru. Saya telah menjalankan penyelidikan temubual bersama orang sumber di kawasan saya sendiri dan telah membuat ulasan mengenai perkara ini.

[7] Mohammad Tahir bin Abdul Ghani, Haji, Hikayat Datuk Merpati, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur, 1989.

[8] Lucas Chin, “Trade Pottery Discovered in Sarawak from 1948 – 1969”, XXV, 1975, 1-7, with R. Nyandoh, “A Progress Report on Archaeological Work at Gedong”, SMJ, XVII, 1969, hal. 80-88.

[9] Temu bual bersama orang kampung iaitu Encik Hatle. Beliau merupakan seorang guru. Saya telah menjalankan penyelidikan temubual bersama orang sumber di kawasan saya sendiri dan telah membuat ulasan mengenai perkara ini.

[10] Lucas Chin, “Trade Pottery Discovered in Sarawak from 1948 to 1978”, op cit., hal. 4.

[11] Temu bual bersama orang kampung iaitu Encik Abu Sufian. Beliau merupakan seorang guru. Saya telah menjalankan penyelidikan temubual bersama orang sumber di kawasan saya sendiri dan telah membuat ulasan mengenai perkara ini.

[12] Lucas Chin, “Trade Pottery Discovered in Sarawak from 1948 to 1978”, op cit.

[13] Syair ini telah ditemui semula pada tahun 2005 melalui dua versi salinan yang sedang dikaji untuk keperluan pasca-siswazah.

[14] Th. Pigeaud, op cit.

[15] Lucas Chin, “Trade Pottery Discovered in Sarawak from 1948 to 1978”, op cit.

[16] Temu bual bersama orang kampung iaitu Encik Hatle. Beliau merupakan seorang guru. Saya telah menjalankan penyelidikan temubual bersama orang sumber di kawasan saya sendiri dan telah membuat ulasan mengenai perkara ini.

[17] North Borneo Historical Society, 17 Februari 2015, <http://www.northborneohistory.com>

[18] H. R. Hughes, “A Sketch of the History of Brunei” in Cheah Boon Kheng (E.), Papers Relating to Brunei, JMBRAS, Kuala Lumpur, 1998, hlm. 29. 

[19] Sanib Said, Introduction:  A Survey of Works on Malay-Jawi Manuscripts in the Eastern Malay Archipelago, dalam The Sarawak Museum, Malay Historical Writings, Sarawak Museum, Kuching, 2005, hlm. 1-12.

[20] Ibid. hlm 1-12