SEJARAH SABAH DAN
SARAWAK ( 1841-1963 )
Pada kurun ke-10 hingga
kurun ke-13 Sarawak dikatakan telah berada di bawah kerajaan Srivijaya. Penguasaan
kerajaan ini keatas wilayah pesisiran Sarawak telah menyebabkan orang Melayu
dan Sumatera berhijrah dan menetap di kawasan pesisiran Sarawak. Orang Melayu
telah membuka penempatan mereka di Santubong iaitu satu pelabuhan entrepot yang
terpenting di Nusantara. Pada kurun ke-13 Sarawak telah dikuasai oleh kerajaan
Majapahit. Raden Menteri Dipati Jepang atau Datu Merpati Jepang telah berhijrah
pada kurun ke-15 dan setelah itu berkahwin dengan anak perempuan Raja Jarom di
Johor. Daripada keturunan Datu Merpati Jepang mencul golongan bangsawan Melayu
Sarawak yang digelar Abang. Golongan perabangan Sarawak telah memegang jawatan
terpenting seperti Datu Patinggi, Datu Temenggong, Datu Bentara pada zaman
pemerintahan Brooke di Sarawak. Akan tetapi pada awal abad ke-19 Sarawak
terletak dibawah penguasaan Kesultanan Brunei. Catatan awal menunjukkan
Kesultanan Brunei merupakan kerajaan yang kuat dan kaya meliputi kawasan
Sarawak di barat hingga Manila di sebelah utara.[1] Tetapi tidak lama kemudian Kesultanan Brunei mengalami
kemerosotan dan menjadi semakin lemah apabila kedatangan Barat seperti Sepanyol
di Filipina dan Belanda di Indonesia dan beberapa saudagar British di Borneo
dan Selat Melaka. Sebahagian jajahan di utara telah diserahkan kepada
Kesultanan Sulu. Setelah berlaku beberapa peristiwa di Sarawak maka berlaku
campur tangan antara pihak Inggeris iaitu James Brooke, beberapa pentadbiran
Sarawak telah diambil alih. Dinasti Brooke telah memerintah Sarawak selama
seratus tahun dan mencapai kegemilangan sebagai “Raja Putih” (“White Rajahs”),
dan telah diberi taraf yang serupa dengan raja-raja India dalam empayar
British. Brooke adalah seorang hartawan Inggeris dan juga seorang ahli
pelayaran yang berpengalaman. Beliau telah belayar ke beberapa tempat di dunia
untuk berniaga dan juga bertujuan untuk menjajah. Kedatangan Brooke ke Sarawak
adalah secara kebetulan sahaja.[2]
Pemerintahan
di Sarawak pada mulanya adalah berasaskan sistem feudal yang meletakkan
kekuasaan mutlak pemerintahan kepada
ketua yang bergelar sultan. Sultan berhak menentukan pemerintahan atas
kehendaknya seperti perlantikan pembesar, pembangunan dan sebagainya. Sultan
juga adalah ketua angkatan perang dan mengetuai adat istiadat serta ketua agama
Islam. Kemudian susun lapis seterusnya ialah golongan pembesar yang terdiri
daripada kerabat diraja itu sendiri serta pemimpin tempatan yang berkebolehan.
Pembesar akan dilantik oleh sultan dan diberi kepercayaan untuk menjaga kawasan
jajahan. Kawasan yang dijaga oleh pembesar ini lebih dikenali sebagai kawasan
pegangan. Oleh itu, pembesar yang dilantik akan mewakili sultan di kawasan
tersebut. Golongan pedagang yang berdagang adalah susun lapis ketiga. Pedagang
yang menjalankan kegiatan perdagangan di kawasan perairan Borneo ini ada yang
menetap dan berkahwin dengan orang tempatan
Sebelum
kedatangan Barat, negeri Sabah atau Borneo Utara sudah mempunyai sistem
pemerintahan sendiri di bawah Kesultanan Brunei. Pada mulanya Sabah atau Borneo
Utara di kuasai oleh dua pihak iaitu bahagian Barat oleh Kesultanan Brunei
iaitu kawasan pantai antara Pandasan hingga Kimanis dan sebelah Timur di kuasai
oleh Kesultanan Sulu iaitu kawasan pantai dari Teluk Marudu hingga ke Sungai
Sibuku. Kawasan tersebut diperoleh daripada Brunei sebagai hadiah kerana
membantu dalam menyelesaikan masalah pertelingkahan takhta di negeri tersebut.
Kawasan dari Pandasan hingga ke Teluk Marudu ditadbir oleh para
pembesar bebas yang dikenali sebagai ‘Syarif’ dan kawasan pedalaman ditadbir
oleh dan dikuasai oleh kaum perbumi sendiri. Kawasan yang dibawah Kesultanan
Brunei dan Sulu ditadbir mengikut pemerintahan kesultanan Melayu dan adat
istiadat yang berasaskan agama Islam. Sejak abad ke-16, Sabah sudah dikenali
oleh para pedagang sebagai sebuah negeri yang kaya dengan hasil bumi seperti
batu arang, rotan, mutiara, emas, gambir dan sarang burung. Kekayaan hasil bumi
telah menarik minat para pedagang dari Barat seperti Portugis, Sepanyol,
Belanda dan British untuk singgah berdagang di Sabah sebelum meneruskan
perjalanan ke negara China. Pertapakan British dimulai dengan dengan perjanjian
perdagangan yang ditandatangani antara seorang pegawai British bernama
Alexander Dalrymple dengan sultan Sulu iaitu Sultan Muizuidin pada tahun 1764.
Pada tahun 1865, Amerika Syarikat telah membuat perjanjian dengan sultan
Brunei, Sultan Abdul Mu’min dan meletakkan seorang konsulnya di Brunei iaitu Charles
Le Moses.[3]
Perolehan Sarawak dilakukan
melalui perjanjian dan desakan. James Brooke berminat untuk memajukan penduduk
tempatan dan bukannya menindas mereka. Beliau begitu menyanjungi usaha Stanford
Raffles ketika mentadbir Pulau Jawa. Pada akhir tahun 1838, James Brooke sekali
lagi meninggalkan England ke Timur untuk membuat penyelidikan sains di Borneo
Utara dan Sulawesi. Pada tahun 1839, James Brooke tiba di Singapura dan diminta
oleh Gabenor George Bonham ke Kuching untuk menyampaikan terima kasih kepada
Pangiran Muda Hashim yang membantu anak-anak kapal yang terkandas di pantai
Sarawak. (Isa Othman, 2002: 263)
Menurut Ruslan Zainuddin
(2006), Bonham juga meminta Pangeran Muda Hashim memulihkan semula perniagaan
logam bijih-perak (antimoni) antara Sarawak dan Singapura. Faktor yang
menyebabkan penembusan British di Sarawak ialah ialah kesilapan Pangeran Muda Hashim membuat keputusan terburu-buru untuk
membasmi pemberontakan. James Brooke mengambil kesempatan menjelajah pantai
Pulau Borneo dan beliau kembali ke Singapura pada tahun 1840. Manakala pada
masa itu Pangeran Muda Hashim telah memohon bantuan Gabenor Negeri-negeri Selat
untuk menghentikan huru-hara di Sarawak, tetapi permohonan beliau tidak
dilayan. Brooke tertarik dengan perkembangan itu dan memutuskan untuk kembali
ke Sarawak. Oleh itu Pangeran Muda Hashim telah meminta bantuan James Brooke
untuk membantu beliau menghapuskan pemberontakan dengan menawarkan daerah
Seniawan dan Kuching dan juga melantik Brooke sebagai pemerintah iaitu sebagai
‘Gabenor Sarawak’. Dengan diiringi oleh askar yang dilengkapi dengan dua buah
meriam besar serta orang Eropah yang bersenjatakan senapang, Brooke bergabung
dengan askar Brunei di bawah pimpinan Pangeran Muda Hashim akhirnya
pemberontakan itu dapat di hapuskan juga pada Disember 1840.
Setelah
itu, Pangeran Muda Hashim melambat-lambatkan perlantikan tersebut kerana beliau
tiada kuasa. Beliau juga sedar bahawa Sultan Brunei tentu tidak akan mengakui
perjanjian tersebut. Oleh itu, Brooke telah membuat ugutan dan mengepung tempat
kediaman Pangeran Muda Hashim (Isa Othman, 2002: 264). Brooke menghalakan
meriam-meriam dari kapalnya, Royalist dan membedil Kuching. Tindakan tersebut
berjaya memaksa Pangeran Muda Hashim segera melantik Brooke sebagai Gabenor Sarawak
pada 2 September 1841. Tindakan Pangeran Muda Hashim menawarkan jawatan Gabenor
Sarawak kepada Brooke kerana terdesak untuk menghapuskan pemberontakan ini
secara lansung memberi laluan masuk kepada British untuk bertapak di Sarawak. (Ruslan Zainuddin, 2006: 226)
Faktor
kedua pula ialah sultan melantik pembesar yang tidak disukai oleh rakyat
menyebabkan pemberontakan seperti yang berlaku pada pemerintahan Sultan Omar
Syaifuddin II yang melantik Pangeran Mahkota sebagai gabenor Sarawak. Pada
mulanya, wakil-wakil Sultan Brunei memerintah dengan adil dan saksama yang
tidak mendatangkan masalah kepada rakyat malah menyukainya. Keadaan aman ini
mula bertukar apabila orang besar Brunei bernama Pangeran Mahkota dan beberapa
orang besar lain datang memerintah. Pada masa itu ramai orang Melayu, Cina dan
Bidayuh menetap di beberapa kawasan yang tidak jauh dari Bandar Kuching. Mereka
mempunyai ketua sendiri. Ketua mereka bernama Datu Patinggi Ali. Datu Patinggi
Ali berasal dari keluarga terkenal yang telah lama memerintah negeri Sarawak.
Keluarga ini berasal dari Minangkabau dan juga dipercayai datang bersama-sama
sekumpulan orang Melayu ke Sarawak. Datu Patinggi Ali tidak membantah tentang
kedatangan orang besar Brunei. Tetapi Pangeran Mahkota tidak memerintah seperti
pemerintah-pemerintah Brunei sebelumnya. Beliau memrintah secara zalim tanpa
mengira perasaan setiap penduduk di situ, bagi Pangeran Mahkota beliau dan
pegawai-pegawainya sahaja yang penting dan mesti dihormati. Penduduk mula
memberontak dan pemberontakan ini dilakukan kerana harta, hasil tanaman dan
hasil mata pencarian yang lain habis dirampas. Selain itu, penduduk juga
dipaksa membuka lombong untuk mencari emas dan batu permata. Tetapi hasil
lombongan tersebut dirampas oleh Pangeran Mahkota. Apabila Sultan Brunei
mengetahui pemberontakan ini baginda telah menghantar Pangeran Muda Hashim ke
Sarawak dengan harapan pemberontakan tersebut dapat diselesaikan. Malangnya,
Pangeran Muda Hashim tidak boleh buat apa-apa kerana pengaruh Pangeran Mahkota
yang kuat dan pengikut yang sangat taat kepadanya. Pangeran Mahkota terus
bertindak kejam dan Pengeran Muda Hashim berasa amat kesal dan malu kerana
gagal menunaikan tugas yang diamanahkan kepada beliau oleh Sultan Brunei. Oleh
itu, beliau amat gembira dengan kedatangan James Brooke. Beliau berharap dapat
meminta sedikit sebanyak atau nasihat daripada James Brooke.[8] Pemberontakan
yang berlaku menyebabkan keadaan negeri menjadi kucar kacir dan menyebabkan
penjajah mengambil kesempatan untuk meluaskan kekuasaan mereka di borneo dan
juga berlaku di negeri-negeri lain. Tindakan sultan yang melantik pembesar yang
zalim memberi kesan mendalam terhadap pemerintahan yang akhirnya rakyat
memberontak melawan kezaliman.
Terdapat
juga faktor-faktor lain menyebabkan perolehan British terhadap sarawak.
Antaranya ialah melalui perjanjian Sultan Brunei dan James Brooke. Tindakan
Pangeran Muda Hashim melantik Brooke sebagai Gabenor Sarawak yang memberi
laluan Brooke untuk memulakan langkah seterusnya mengambil beberapa kawasan di
Sarawak menjadi miliknya. Setelah dilantik menjadi Gabenor Sarawak, Brooke mahu
lebih daripada taraf itu kerana beliau masih berada di bawah kekuasaan Sultan
Brunei. Brooke kemudiaanya menandatangani perjanjian dengan Sultan Brunei yang
menyerahkan kekuasaan terhadap negeri Sarawak dan hasil cukai negeri kepada
beliau malah juga kepada pewarisnya selama-lamanya.[9] Perjanjian itu
ditandatangani oleh sultan Brunei atas alasan yang diberikan Brooke untuk
menumpaskan lanun laut yang berluas-luasa. Brooke meyakinkan Sultan Brunei jika
menyerahkan kekuasaan penuh kepadanya maka beliau mampu untuk menumpaskan
kegiatan perlanunan yang berlaku. Sultan Brunei bersetuju dengan menerima
bayaran dan segala hal ehwal agama serta adat resam kaum di Sarawak tidak boleh
dicampuri oleh Brooke.[10] Brooke mula menggunakan gelaran raja dan bermulalah
penguasaan dinasti Brooke di Sarawak yang memerintah kawasan seluas 3000 batu
persegi. Sebagai balasan Sultan Brunei telah dibayar sebanyak $2500 setiap
tahun dengan syarat negeri tidak boleh diberikan kepada orang lain melainkan
persetujuaan sultan Brunei sendiri. Penyerahan
kekuasaan kepada Brooke tidak dibantah dan ditentang oleh sesiapa termasuklah
orang besar-besar Sarawak kerana surat perlantikan adalah daripada Sultan Brunei
sendiri. Semua rakyat juga patuh dengan arahan yang diberikan oelh Sultan
Brunei itu kerana tidak berani untuk menyuarakan perasaan mereka.
Selain
itu, kegiatan lanun dan rompakan juga mendorong kepada perolehan
kawasan-kawasan di Sarawak. Kegiatan perlanunan di perairan negeri Sarawak ini
telah menyebabkan kemarahan Brooke. Lanun-lanun atau perompak-perompak laut ini
bukan sahaja telah mengancam keselamatan rakyat negeri Sarawak malah mengganggu
kegiatan perdagangan dan perniagaan yang dijalankan.[11] Hal ini menyebabkan
peniaga-peniaga dan saudagar-saudagar merasa takut untuk datang berdagang ke
negeri Sarawak dan sumber pendapatan negeri Sarawak melalui cukai yang dipungut
dari saudagar-saudagar dan peniaga-peniaga juga merosot. Namum hakikat sebenarnya
bukan semua perompak laut itu jahat dan mereka melakukan rompakan kerana
keadaan terdesak. Sebahagian mereka terpaksa merompak apabila mereka kehilangan
pekerjaan setelah dijajah. Hal ini adalah kerana mereka memerlukan wang untuk
membeli makanan, pakaian serta keperluan lain untuk terus hidup dan juga
menanggung anak isteri bagi mereka yang telah berumahtangga. Ramai antara
mereka merompak kapal-kapal orang Barat hanya semata-mata untuk menbalas
dendam. Sehubungan dengan itu, Brooke mengambil langkah meluaskan kawasan
pegangannya bagi membenteras kegiatan perlanunan dengan meminta Sultan Brunei
menyerahkan kuasa pemerintahan sepenuhnya kepada beliau. Setelah mendapat surat
perlantikan, Brooke menghapuskan kegiatan perlanunan di sepanjang pantai Sarawak
yang bermula dari Kuching hingga ke Marudu di sebelah timur laut. Sepanjang
tahun 1840, Brooke memberi tumpuan memerangi kegiatan perlanunan dan pada tahun
1853 kegiatan lanun ini dapat dikawal sepenuhnya.[12]
Penembusan
penjajah British di Borneo Utara pula berbeza dengan Sarawak kerana Sarawak
diperoleh kerana laluan yang telah diberikan oleh Pangeran Muda Hashim terhadap
James Brooke. Melalui tindakan itu, Brooke mengambil alih kuasa pemerintahan
melalui perjanjian. Borneo Utara pula diperoleh British melalui konsesi yang
saling bertukar tangan antara pemodal-pemodal sehingga membentuk satu syarikat
berpiagam yang dikenali sebagai The British North Borneo Chartered Company. Pada
mulanya satu perjanjian perdagangan telah ditandatangani antara pegawai British
iaitu Alexander Dalrymple dengan Sultan Sulu untuk membina pusat
perdagangan dan menjalankan kegiatan
perniagaan di kawasan timur Kimanis kerana beliau melihat kawasan tersebut
berpotensi untuk dimajukan.[13] Dalrymple juga dibenarkan untuk membuka kawasan
perdagangan di Pulau Balambangan. Perjanjian tersebut telah membuka laluan
British untuk bertapak di Borneo Utara. Namum kegagalan Dalrymple mendapat
sokongan British membina petempatan di Pulau Balambangan menyebabkan beliau
meninggalkan perkhidmatannya. Kapten John Herbert telah berjaya mendirikan
petempatan pada tahun 1773 dan ditadbir sepenuhnya oleh beliau. Petempatan
British ini tidak dapat bertahan lama kerana mendapat tentangan penduduk
tempatan.[14]
Seterusnya,
kegiatan ekonomi di Borneo Utara dikendalikan pula oleh pihak perseorangan
secara bersendirian. Pada tahun 1865, seorang konsul Amerika Syarikat iaitu Claude Le Moses
RUJUKAN
1. Harry
Miller. 2007. The History Of Malaysia. Kuala Lumpur. S.A.
Majeed & Co Sdn. Bhd.
2. Haji
Buyong Adil. 1981. Sejarah Sabah. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa
Dan Pustaka
3. Md.
Isa Othman. 2002. Sejarah Malaysia (1800-1063). Selangor:
Utusan Publications Distributors. Sdn. Bhd.
4. Ruslan
Zainuddin. 2006. Sejarah Malaysia. Edisi Kedua. Selangor: Fajar
Bakti Sdn. Bhd.
5. Tom
William. 2004. Three Whites Rajas The Renee Of Sarawak. Kota
Kinabalu: Natural History Publications (Borneo). Sdn. Bhd.
6. Tom
Harrisson. 2007. World Within A Borneo Story. Kuala Lumpur:
S.A. Majeed & Co Sdn. Bhd.
7. Wendy
Moore. 2005. This Is Malaysia. London: New Holland Publishers
(U.K) Ltd.
Zurina Ismail.
1987. Sarawak Bumi Kenyalang. Selangor: Pelanduk Publication
(M) Sdn. Bhd
No comments:
Post a Comment